Í dag er föstudagurinn 13. júní. Það að talan þrettán beri upp á föstudag gerist einu sinni til þrisvar sinnum á ári.
Margir trúa því staðfastlega að slíkur dagur sé sérstakur óhappadagur og kemur það til af því að margir tengja bæði föstudag og töluna þrettán við hrakfarir af ýmsu tagi.
Þannig er þrettánda hæðin í háhýsum oft ekki skilgreind sem slík, forðast er að sitja þrettán saman til borðs og til eru þeir sem neita að ganga í hjónaband á þessum degi og aðrir sem hreyfa sig ekki úr húsi þennan dag í öryggisskyni.
Samt er talan þrettán óalgeng í íslenskri þjóðtrú og er það fremur í seinni tíð sem Íslendingar hafa tekið upp á því að líta á þessa tölu ásamt með föstudegi sem óheillatákn.
Slæmur orðstír tölunnar þrettán á sér þó aldagamlar ástæður sem rekja má allt til Súmera frá því um 3000 f. Kr. þegar þeir lögðu grunn að þeirri talnaspeki sem síðan barst til hins germanska menningarsvæðis. Í sextugakerfinu er gengið út frá tölunni tólf en sé farið út fyrir hana fæst talan þrettán sem gerði hana um leið sérstaka en ekki endilega neikvæða.
Sömuleiðis er talið að þessi illa trú á tölunni eigi rætur í síðustu kvöldmáltíð Krists þar sem Júdas var sá þrettándi við borðið. Af sama meiði er sú trú sprottin að föstudagur sé óheilladagur þar sem Kristur var krossfestur á föstudegi.
Ýmislegt fleira hefur verið tínt til af þeim sem hafa illan bifur á tölunni þrettán og á föstudegi. Hins vegar eru til aðrir sem líta á þrettán sem hreina happatölu því hún sé sérstök og því til góðs en ekki ills og að föstudagurinn færi fólki mikla gæfu og auðæfi, sbr. þuluna um dagana:
Sunnudagur til sigurs,
Mánudagur til mæðu,
Þriðjudagur til þrautar,
Miðvikudagur til moldar,
Fimmtudagur til frama,
Föstudagur til fjár,
Laugardagur til lukku.
Gamalt nafn á föstudegi er frjádagur og felur í sér nafn ásynjanna Freyju eða Friggjar sem samsvarar rómversku ástargyðjunni Venusi enda heitir dagurinn dies veneris á latínu. Til forna var föstudagurinn dagur ásta og frjósemdar og álitinn hamingjudagur.
Hér eru nokkrar þjóðsögur og goðsagnakenndar frásagnir sem tengjast föstudeginum langa í íslenskri og norrænni þjóðtrú:
Saga um draug í kirkjugarði
Á föstudeginum langa var sagt að grafir væru órólegar og að dauðir nytu ekki friðar. Ein saga frá Norðurlandi segir frá manni sem gekk fram hjá kirkjugarði seint um kvöldið. Honum fannst eins og jörðin í gröfunum hreyfðist, eins og eitthvað væri að reyna að komast upp. Þegar hann leit betur sá hann skugga af manneskju í prestskjólu standa milli grafhýsanna og stara á sig. Hann varð skelkaður og flýtti sér burt, en þegar hann sneri sér við var enginn sjáanlegur. Fólk sagði að þetta væri andi prests sem ekki hefði fengið frið og væri sérstaklega á ferli á föstudeginum langa, þegar mörkin milli lifenda og dauðra þynnast.
Vatnið sem grætur
Á Suðurlandi var lind kölluð Grátulindin. Þar sagði fólk að vatnið breyttist á föstudeginum langa – það varð tærara og virtist hreyfast eins og tár sem runnu upp á við. Sagt var að lindin gréti með Kristi og að vatnið hefði lækningarmátt ef það væri sótt á þessum degi í kyrrð og trú. Fólk smurði það á sár, bæði hjá mönnum og dýrum, og sagði að það græddi fljótar en ella.
Galdrakonan og föstudagurinn langi
Í Borgarfirði gekk saga um konu sem talin var hafa galdra í höndum. Eitt árið fór hún út í nálægt fjall á föstudeginum langa. Þar sat hún í hring sem hún hafði dregið með steini og söng undarleg lög. Fólk sagðist heyra hljóð sem ekki voru af þessum heimi. Sagan segir að hún hafi verið að kalla fram anda eða afla sér nýrra krafta, því föstudagurinn langi þótti sérstaklega opinn tími fyrir yfirnáttúruleg samskipti. Hins vegar fylgdi því áhætta – ef hún brást við einu skilyrði, gæti það kostað hana sálina.
Sagan af hvíta lambinu
Í sumum sveitum gekk barnaþjóðsaga um hvítt lamb sem birtist á föstudeginum langa. Það talaði við börn og fullorðna og minnti þau á að vera góð, hógvær og hlý. Ef fólk hlustaði og sýndi lambinu virðingu, var sagt að árið yrði farsælt og friðsælt. En ef það var hrakið eða hunsað, gæti ógæfa eða illviðri fylgt sveitinni allt sumarið. Lambið þótti tákn sakleysis og yfirnáttúrulegrar verndar, en aðeins ef því var mætt með hjartahlýju.
Heimild: Þjóðminjasafn Íslands og fl.
Mynd: pixabay
