Í gær á 17. júní var vegleg hátíðardagskrá í Fjallabyggð. Hátíðarræðu dagsins hélt Kolbeinn Óttarsson Proppé í ár. Gaf hann Trölla.is góðfúslegt leyfi til að birta hana.
Góðir gestir,
Ég vil byrja á því að þakka þann heiður sem mér er sýndur með því að fá að flytja hátíðarræðuna í dag. Það hefði mögulega einhverjum fundist það ótrúlegt hér í den, þegar ég hljóp um garða hér í bæ, prílaði um hús, sveiflaði mér í köðlum í Paul og var í eltingarleik á gömlu síldarbryggjunum, að ég stæði hér í þessum sporum í dag. Proppé-dýrið var ég kallaður af sumum þá og er það þó ekki nándar nærri það versta sem um mig hefur verið sagt.
En, hér stend ég í dag og flyt ykkur hátíðarræðu og auðvitað lét ég hana snúast um mig – sjálfhverfni hverfur ekki þó fólk hætti í pólitík.
Sjálfhverfni er okkur annars býsna eðlislægt fyrirbæri. Það er ekkert óeðlilegt að horfa á heiminn út frá sér og sínum hagsmunum, að meta atburðarás og þróun eftir því hvernig manni sjálfum hentar, að vilja vinna að eigin hag og vellíðan. Þannig erum við öll, eða flest, þó okkur takist misvel að fara með það, og hæfileg sjálfhverfni er okkur nauðsynleg; það þarf hver og einn að huga að sér og sínum.
Samfélög og hópar ganga hins vegar ekki upp ef hver og einn einstaklingur hugsar aðeins um eigin hagsmuni, lætur sjálfhverfnina ráða för. Góð samfélög eru þau þar sem summa einstaklinganna verður mun stærri en samanlagður kraftur hvers og eins, þar sem styrkur samheldninnar færir fólk á staði sem það er ófært um að koma sér á eitt og sér. Samheldni, samstaða; drifkrafturinn í góðum samfélögum. Samfélag er nefnilega meira en samansafn einstaklinga.
Þennan dag fyrir 81 ári síðan var formlega lýst yfir lýðveldi á Þingvöllum. Hæ hó jibbíjei og jibbíjei og tjöld og fánar og ilmur af lyngi og rigning sem m.a. bleytti undirskrift verðandi forseta landsins. Já, íslenskt sumar. Og hér erum við til að minnast þessa viðburðar, en líka til að hafa gaman, sýna okkur, sjá aðra, rölta um, tilheyra samfélaginu. Já og til að fá candyfloss og fara í hoppukastala, því fátt segir þjóðhátíð meira en kinnar klístraðar af candyflossi – eða ullarbrjóstsykri eins og einhver vilja kalla það á íslensku.
Og hví skyldi candyfloss ekki vera þjóðernistákn? Þegar ég var ungur sagnfræðingur – sjáiði, þarna er ég kominn aftur inn í ræðuna – skrifaði ég mikið um þjóðhátíðir og þjóðernistákn. Við gerum okkur ekki endilega öll grein fyrir því, en allt það sem við tengjum við þjóðernistákn – fáninn, þjóðsöngurinn, skjaldarmerkið og öll hin – er mannanna verk, tilbúin tákn. Sum ganga svo langt að segja að þjóðir séu líka mannanna verk, já þær séu ekki einu sinni til, heldur séu ímynduð samfélög, samsafn einstaklinga sem aldrei munu allir þekkjast og tilviljun ein ræður því hvaða hópi – eða þjóð – þau tilheyra. Sumstaðar í Evrópu hafa fjölskyldur tilheyrt fjölmörgum löndum og furstadæmum í gegnum aldirnar, þar sem endalaus stríð færðu landamæri til á kortinu. Samt hélt daglegt líf þessa fólks áfram, það sinnti sínu og spjallaði við nágrannann.
Franski trúarbragðafræðingurinn Ernest Renan sagði í fyrirlestri árið 1882 að það að tilheyra þjóð væri dagleg atkvæðagreiðsla. Hann sá ekki fyrir sér að einhver vaknaði upp í dag og veldi að vera Íslendingur og á morgun að vera Þjóðverji, heldur að það væri hugarfarslegt að tilheyra þjóð. Íslendingar eru fámenn þjóð, en ekkert okkar mun nokkurn tímann kynnast öllum hinum Íslendingunum. Við erum samt í sama mengi, tilheyrum sama hópnum, sýnum samkennd, samstöðu.
Samkennd og samstaða er drifkraftur samfélaga. Þannig ná þau framförum, þannig vegnast þeim best. Saga sjálfstæðisbaráttunnar sem við flíkum á tyllidögum er saga órofa samstöðu undirokaðrar þjóðar; frelsiselskandi fólk sem gekk alltaf í takt. Psst, hún er ekki sönn. Mýmörg dæmi er um deilur og átök um hvert skyldi stefna.
Í 20-30 ár eftir að við fengum fyrstu stjórnarskrána árið 1874 snerist íslensk pólitík aðeins um það hvernig ætti að breyta stjórnarskránni. Ja, stjórnarskrá og fjárkláða – hægt var að skipta þjóðinni í þau sem vildu baða féð og þau sem vildu skera það – en það er nú önnur saga. Hvert þingið af fætur öðru fór eins; þingmenn rifustu um þessa og hina greinina í stjórnarskránni og hvernig skyldi breyta og fyrir vikið varð ekki neitt úr neinu. Það var ekki fyrr en menn hófu sig upp úr þessum krytum, gáfu eftir af eigin skoðunum og hagsmunum og tóku höndum saman að næsta skref var tekið í sjálfstæðisbaráttunni og við fengum heimastjórn árið 1904. Og svo fullveldi 1918 og lýðveldi 1944. Samstaða umfram sjálfhverfni skilaði því.
Við getum lært af þessu. Samfélög þar sem hver höndin er upp á móti annarri, ólíkir hópar skammast út í aðra, hverfi rífast við hverfi, bæjarhlutar við bæjarhluta og allt er helvítis bæjarstjórninni að kenna; þau eru ekki samfélög samheldni. Og stjórnvöld sem hafa það ekki sem fremsta markmið sitt að vinna að samheldni, þau eru ekki að sinna sínum skyldum. Hagur heildarinnar, fjöldans, þjóðarinnar, bæjarbúa – á að vera framar hag einstakra einstaklinga. Og einstaklingarnir sem saman mynda þorpin og þjóðirnar, hafa þá ábyrgð að huga líka að hag heildarinnar en ekki bara sinn eigin.
Ég sagði áðan að það að tilheyra þjóð væri hugarfar. Það er líka hugarfarslegt að tilheyra samfélagi eins og Fjallabyggð; það er ákvörðun að sýna samheldni ofar hreinum og klárum eigin hagsmunum. Kannski er samstaðan enn mikilvægari í samfélagi eins og okkar en hjá þjóðinni sem heild. Hér erum við um 2000 hræður og dreifum okkur yfir tvo aðskilda firði, en erum samt eitt. Ef við viljum. Við getum ákveðið að horfa ekkert á heildina, heldur bara okkur sjálf, en þá verðum við ekki það samheldna samfélag sem er jarðvegur vaxtar og framfara.
Sjálfstæðisbaráttan og þjóðernishreyfingarnar sem við minnumst í dag eiga að vera okkur fordæmi um það að samhent náum við árangri, sundruð ekki. Að hver sem er getur tilheyrt hópnum – þjóðinni og þorpinu – það er ekki náttúrulögmál og alls ekki bundið við húðlit eða fæðingarstað. Það er hugarfarslegt.
Og munum að enginn ræður yfir okkar hugarfari nema við sjálf, en það er nú einmitt það góða við þetta allt. Það er val hvernig við mætum öðru fólki, tölum um það og við. Þannig er það val hvers og eins okkar að sýna samstöðu og um leið er það val um framþróun og hagsæld.
Góðir gestir, um leið og ég þakka fyrir mig vil ég óska ykkur gleðilegrar þjóðhátíðar
Kolbeinn Óttarsson Proppé.
Myndir/Kolbeinn Óttarsson Proppé
