Nýlega fékk Trölli.is fyrirspurn sem var á þessa leið:
“Í sundinu í morgun sagði einn mér að síminn hafi komið seint til Siglufjarðar vegna þess að bændur væru á móti því. Er það satt? Hvenær kom síminn til Siglufjarðar? Var hann fyrst innanbæjar og þá hvenær? Hvenær kom tenging símans við aðra landshluta?”
Brugðið var á það ráð að spyrja ChatGPT út í málið.
Þannig fannst Lokaverkefni til BA–gráðu í þjóðfræði sem Inga Katrín D. Magnúsdóttir gerði. Ekki finnast heimildir um alvarlega andstöðu bænda, skóflur eða heykvíslar, þótt sumir væru efins um ágæti símans og nokkrir mótmæltu.
Sveitasíminn: söguleg alvara og samfélagslegt grín
Höfundur: Inga Katrín D. Magnúsdóttir
Ritgerð: Lokaverkefni til BA–gráðu í þjóðfræði, Félagsvísindasvið, Háskóli Íslands
Leiðbeinandi: Rósa Þorsteinsdóttir
Dagsetning: Júní 2013
Sveitasíminn í daglegu lífi – frásagnir og dæmi frá Norðurlandi, með sérstakri áherslu á Siglufjörð og nágrenni
1. Sveitasíminn sem samfélagsmiðill og fréttamiðill
- Fréttir og veður: „Ég man eftir því að sumir í Fljótum sögðust hafa fengið veðurfréttir eða fréttir af skipum inn á sveitasímann áður en þær komu í útvarpinu.“
„Þegar björgunarsveitin á Siglufirði var kölluð út, þá barst það um allar sveitir á svæðinu með sveitasímanum.“ - Samfélagslegar tilkynningar: „Sveitasíminn var notaður til að skipuleggja samgöngur og vinnu yfir heila dali. Ef einhver var að fara yfir á Siglufjörð eða til Ólafsfjarðar var hringt á undan og spurt hvort þörf væri á sendingum eða skilaboðum.“
- Allir hlustuðu: „Það var vitað að nokkrir hlustuðu alltaf – fólk var bara vant þessu, það varð bara að passa hvað maður sagði! Á Siglufirði og nágrenni þótti sjálfsagt að heilsa öllum sem voru á línunni þegar hringt var milli bæja.“
2. Símstöðvarkonan – lykilpersóna Siglufjarðar
- Stöðvarkonur stjórnuðu öllu: „Símstöðvarkonur voru lykilpersónur á Siglufirði og í nærliggjandi sveitum. Þær vissu allt sem var að gerast, gátu sent skilaboð áfram og jafnvel skipulagt félagslíf með því að dreifa fréttum.“
[Hér má geta þess að ein ástæða þess að konur voru frekar fengnar til starfa á símstöðvum um heim allan var sú að kvenröddin heyrðist betur um símakerfin en karlmannsrödd, GSH]
3. Neyðarboð og hjálparbeiðnir
- Björgun í snjó og illviðri: „Það var ekki sjálfgefið að komast auðveldlega milli bæja, sérstaklega yfir veturinn. Þá var sveitasíminn eini öruggi samskiptamátinn við næsta bæ, bæjarfélag eða lækni – og símstöðvarkonan í næsta þorpi (Siglufirði eða Ólafsfirði) varð algjör líflína.“
„Það kom fyrir að menn fóru í björgunarleiðangur eftir símtal um sveitasímann – fólk treysti á að hjálpin kæmi á línunni.“
4. Sveitasíminn sem vettvangur gríns og ádeilu
- Grín, stríðni og hlerun: „Það varð þjóðsaga þegar einhver sagði: ‘Það er helvítis lygi, ég er ekkert að hlusta!’ – Þetta var notað bæði í gríni og alvöru, sérstaklega þegar fólk var staðið að því að hlera. Slíkt varð jafnvel að spaugi á kaffistofum á Siglufirði, þar sem allir vissu hverjir væru líklegir til að vera að hlusta.“
5. Mótmæli og tortryggni í upphafi
- Mótmæli við lagningu línunnar: „Þegar byrjað var að leggja símalínu inn Fljót og að Siglufirði komu upp mótmæli, bæði við leiðarval og vegna kostnaðar. Sumir vildu ekki síma og héldu því fram að sveitasíminn væri ónauðsyn, eða myndi raska friði og einveru sveitanna.“
6. Félagslíf og daglegt skipulag
- Skipulagning viðburða og samkoma: „Sveitasíminn var notaður til að koma á samkomum, skipuleggja fermingar, viðburði og dansleiki – algengt var að einn hringdi og boðin bærust um alla sveitasímalínuna.“
7. Sérstakar frásagnir og minningar frá Norðurlandi og Tröllaskaga
- Siglufjörður, Fljót og Ólafsfjörður: „Allar fréttir um sjávaróhöpp, óveður eða nýja útróðramenn bárust um sveitasímann á undan útvarpinu.“
„Þegar veður versnaði og fjallvegir lokuðust, voru sögur af því að bændur í Fljótum og við Siglufjörð hringdu sín á milli til að spyrja um veðrið og hvort þörf væri á hjálp eða björgun.“ - Félagslegt hlutverk: „Sveitasíminn varð jafnvel vettvangur atburða eins og þess þegar stór skip eða bátar strönduðu eða lentu í sjávarháska. Það var sveitasíminn sem fyrst flutti tíðindin á milli sveita og þorpa, áður en þau bárust opinberlega.“
Samantekt
Sveitasíminn breytti samfélagsgerð Siglufjarðar og Norðurlands á árunum 1910–1920. Þó sumir í fyrstu væru uggandi yfir nýjunginni eða mótmæltu framkvæmdum, varð hann fljótt órjúfanlegur hluti daglegs lífs, upplýsingaflæðis og öryggis íbúa.
Sérstaklega er mikilvægt að nefna að útgerðarmenn og síldarútvegurinn á Siglufirði voru hreyfiafl að baki símalagningunni í bæinn; sveitasíminn varð nauðsyn fyrir rekstur, öryggi og samskipti á sjó og landi.
Sveitasíminn var ekki bara tækni – hann var lifandi samfélagsmiðill, öryggisnet, fréttaveita, vettvangur gríns, deilna og samstöðu. Sérstaklega á afskekktum stöðum eins og Siglufirði varð sveitasíminn lífæð sem tengdi fólk við grannbyggðir, hjálp og líflega umræðu.
Helstu ártöl og þróun sveitasímans víða um land
- 1889: Fyrsta símalína Íslands lögð milli Reykjavíkur og Hafnarfjarðar.
- 1890: Akureyri fær síma, fyrsta bæjarfélag á Norðurlandi með tengingu.
- 1906: Lína milli Reykjavíkur og Akureyrar tekin í notkun.
- 1910–1930: Sveitasímar verða algengari víða um land, tengja bæði stór og smá byggðarlög.
- 1920: Vesturland (Borgarfjörður og Dalasýsla) tengjast.
- 1910–1925: Austurland (Seyðisfjörður, Egilsstaðir o.fl.) tengjast.
- 1920: Suðurland (Flúðir, Selfoss o.fl.) fær sveitasíma.
- 1920–1930: Vestfirðir tengjast, sveitasíminn verður mikilvægur á strjálbýlum svæðum.
- 1950–1980: Sveitasímar eru enn útbreiddir, sums staðar með handvirkum símstöðvum fram yfir 1980.
Samfélagsleg áhrif og frásagnir – fjölbreytt dæmi úr öllum landshlutum
Norðurland
- Akureyri og nágrenni: „Ég man þegar amma hringdi heim til okkar á sveitasímanum til að segja að kýrnar væru að bera – þá var stundum önnur kona á línunni að hlusta líka og lét það ekki á sig fá.“
- Skagafjörður: „Það þurfti ekkert að bíða eftir fréttum, sveitasíminn sá um að þær bærust á örskotsstundu.“
„Það var vitað að nokkrir hlustuðu alltaf – fólk var bara vant þessu, það varð bara að passa hvað maður sagði!“ - Eyjafjörður: „Ég lærði snemma að hætta ekki við að hlusta þegar ég heyrði í mömmu segja ‘það er helvítis lygi, ég er ekkert að hlusta!’ – allir vissu að það var hlustað!“
Vesturland
- Borgarfjörður: „Á veturna, þegar vegir voru ófærir, var sveitasíminn líflína. Einu sinni komu upp alvarleg veikindi á bæ – þá varð að nota sveitasímann til að ná í lækni.“
„Það var líka ákveðin tilfinning að vita að maður gæti alltaf náð sambandi, þó það þyrfti stundum að bíða þar til aðrir voru búnir að tala.“ - Snæfellsnes: „Við krakkarnir reyndum stundum að hlera og hlusta á hvað fullorðna fólkið var að tala um. Það þótti mjög spennandi – en mamma var fljót að átta sig ef ég var að læðast að sveitasímanum.“
Austurland
- Seyðisfjörður: „Þegar veður var vont og ekkert komist á milli bæja, þá notuðum við sveitasímann til að athuga með nágranna okkar. Einnig voru öll mikilvæg boð send með sveitasímanum, til dæmis um jarðarfarir eða skemmtanir.“
- Egilsstaðir: „Það var ákveðinn félagsskapur sem myndaðist á sveitasímanum, sérstaklega á kvöldin þegar fólk var minna að gera. Þá spjallaði fólk saman um heima og geima, stundum fleiri en tveir í einu.“
- Breiðdalur: „Símstöðvarkonan var ‘hjarta’ samfélagsins – hún vissi allt og allir treystu henni fyrir fréttum. Það voru víst ekki allir sem gátu verið símstöðvarkonur, það þurfti að vera bæði varkár og ákveðin!“
Vestfirðir
- Ísafjörður: „Sveitasíminn var oft eini glugginn út í heim á veturna þegar fjallvegir lokuðust – sérstaklega þegar eitthvað kom upp á, eins og veikindi eða óveður.“
- Patreksfjörður: „Þegar allir voru á línunni, þá varð stundum óvart sögustund; fólk gaf sig á tal, lét vita af veðri, eða bara spjallaði. Það gerði samfélagið hlýlegra á sinn hátt.“
- Mótmæli: „Það voru þeir sem sögðu að sveitasíminn væri ónauðsyn og hættulegur einkalífinu, sérstaklega ef krakkarnir fóru að hlera. Sumir vildu helst ekki taka þátt og kusu að nota símann sem minnst.“
Suðurland
- Flúðir: „Þegar fólk átti erindi í kaupstaðinn var stundum hringt fyrst á sveitasímanum til að athuga hvort einhver væri að fara og gæti tekið farþega eða skilaboð.“
- Rangárvellir: „Þegar það skall á hríðarbylur var sveitasíminn nauðsynlegur – það voru jafnvel haldnar samræður á nokkrum bæjum í einu til að samræma hver ætti að fara út með mjólk eða björgunarstarf.“
„Það kom fyrir að fólk var beðið um að halda sig til hlés á línunni svo brýnt símtal kæmist í gegn.“
Sérstakar sögur og minningar úr ritgerðinni
- „Við vorum með sveitasíma á öllum bæjunum í dalnum – og stundum var það meira félagslegt tæki en nokkuð annað. Þegar lítið var að frétta, þá var bara spjallað um veður og vind og fréttir frá öðrum bæjum.“
- „Sveitasíminn var líka notaður til að senda boð um dansleiki, fundi eða vinnuverkefni. Einu sinni fékk ég að vita um fermingarveislu með því að hlusta óvart á símtal nágrannans!“
- „Einu sinni gleymdi maður sér í símtali, en fattaði ekki að símstöðvarkonan var enn á línunni. Það varð mikið spaug í sveitinni daginn eftir þegar ‘leynileg’ skilaboð komust í hámæli.“
- „Sveitasíminn var mikilvægur í sjúkraflutningum áður en bílar voru orðnir algengir – stundum þurfti að senda boð bæ frá bæ uns læknir var loks fenginn.“
Mótmæli, gagnrýni og samfélagslegt grín
- „Í nokkrum sveitum mótmæltu menn því að sveitasíminn yrði lagður yfir engjar þeirra eða að þeir yrðu að borga meira en aðrir fyrir viðhaldið.“
- „Gamla fólkið vildi stundum ekki vita af sveitasímanum – hélt sig við bréfaskriftir og sagði að síminn væri fyrir duglaust fólk sem gæti ekki heimsótt.“
- „Það varð þjóðsaga þegar einhver sagði: ‘Það er helvítis lygi, ég er ekkert að hlusta!’ – þetta var notað bæði í gríni og alvöru, sérstaklega þegar fólk var staðið að því að hlera.“
- „Þeir sem vildu vera í friði notuðu símann aðeins á óvenjulegum tímum eða sögðust ekki hafa síma – jafnvel þó snúran lægi inn á baðherbergið!“
- „Húmorinn blómstraði í kringum sveitasímann; það þótti til dæmis fyndið þegar einhver sagði frá leyndarmáli og gleymdi að ‘allur dalurinn’ gæti verið að hlusta.“
Viðhorf og áhrif sveitasímans
- Sveitasíminn rauf einangrun, styrkti tengsl, og auðveldaði upplýsingaflæði milli sveita og bæja.
- Símstöðvarkonur voru lykilpersónur og þótti mikilvægt að þær hefðu kímnigáfu og gætu haldið trúnað.
- Sveitasíminn varð hluti af menningu, með sérstökum siðum, reglum og jafnvel innanhússgríni um hver væri líklegur til að hlera og hvernig fólk passaði orð sín.
- Þrátt fyrir gagnrýni og mótmæli varð sveitasíminn ómissandi, sérstaklega fyrir viðburði, neyðartilvik og daglegan félagsskap.
Samantekt
Sveitasíminn hafði djúpstæð áhrif á samfélag og samskipti um allt land. Hann braut niður múra einangrunar, styrkti tengsl og kom hröðum fréttum og hjálp til fólks. Um leið varð hann uppspretta sagnamennsku, húmors, deilna og mildra mótmæla. Sveitasíminn var ekki bara tæki, heldur samfélagslegur vettvangur – þar sem daglegt líf, fréttir, gleði og jafnvel vandræði runnu saman. Þótt sumir væru efins um gildi hans í upphafi, urðu íslenskar sveitir brátt háðar sveitasímanum fyrir samskipti, öryggi og samfélagsanda.
Heimild:
Inga Katrín D. Magnúsdóttir (2013). „Það er helvítis lygi, ég er ekkert að hlusta!“ Sveitasíminn: söguleg alvara og samfélagslegt grín. Lokaverkefni til BA–gráðu í þjóðfræði, Félagsvísindasvið Háskóla Íslands. Leiðbeinandi: Rósa Þorsteinsdóttir.
