Sagt er að þegar menn fara að grúska í ættfræði og leita uppruna síns jafnvel aftur um marga ættliði, sé það óbrigðult merki þess að aldurinn sé farinn að færast yfir. Ég vil þó miklu frekar halda því fram að það sé merki um aukinn þroska. En hvað sem öllu þvílíku líður, þá hélt ég af stað í einn slíkan leiðangur fyrir margt löngu síðan, en hef verið lengi á leiðinni því mörg ár eru liðin frá því að af stað var farið. Raunar má alveg eins segja að þess konar vegferð ljúki aldrei, því lengi bætast einhverjir molar við heildarmyndina og þá síðast þegar ég leitaði að legstað forföður míns í Skaftártungu. Mér þótti afar merkilegt, en þó bæði skemmtilegt og sorglegt í senn, að skoða það af lífshlaupi langa, langa afa míns í beinan karllegg sem einhverjar heimildir finnast um. Sá hét Brandur Tómasson og var fæddur 3. nóvember1836, en lést 19. júlí 1891.
Sonur hans var Jón Brandsson prestur og síðar prófastur að Kollafjarðarnesi á Ströndum. Af honum er kominn Hjálmar Jónsson föðurafi minn lengst af bóndi að Ásfelli á Skipaskaga, þá faðir minn Óli Jakob Hjálmarsson svæfingalæknir og síðan ég sjálfur.
Ungur prestur sem kvæntist systrum.
Séra Brandi var veitt Einholt á Mýrum daginn eftir að hann hafði lokið prófi í Prestaskólanum sumarið 1862. Þar var hann í fimm ár, en fékk þá Stað í Hrútafirði og síðan Prestsbakka einnig í Hrútafirði og þjónaði hann þá báðum brauðunum. Þegar Staður var síðan veittur sr. Páli Ólafssyni frá Mel, sótti sr. Brandur um austur að Ásum í Skaftártungu. Það kall fékk hann og hélt því til dauðadags, en þjónaði jafnframt öðrum brauðum í Skaftárþingi þegar þau voru prestslaus. Hann var stórskuldugur Staðarkirkju í Hrútafirði þegar hann kom að norðan, en innheimta þeirrar skuldar tók mörg ár og kostaði miklar bréfaskriftir og eftirleitan af hálfu yfirvalda.
Séra Brandur var trúaður og góður kennari, ljúfmenni hið mesta, en ákaflega drykkfelldur. Hann kvæntist fyrst Guðrúnu Jónsdóttur frá Skriðinsenni í Óspakseyrarhreppi, en þegar hún dó giftist hann systur hennar Valgerði. Hann átti sex börn með Guðrúnu og níu með Valgerði. Komust mörg þeirra upp og eru niðjar séra Brands fjölmennir í dag. Meðan hann þjónaði að Prestsbakka í Hrútafirði byggði hann þar nýja kirkju. Sá var háttur á í þá daga að bændur áttu að gjalda sinn hlut þar í, en illa gekk presti að innheimta þeirra hlut. Jukust við það skuldir hans að miklum mun en höfðu þó verið talsverðar fyrir.
Reyndi að flýja Bakkus.
Til er stutt frásögn um það þegar Brandur hafði í raun hrakist úr Hrútafirði og var á suðurleið.
“Í brattri brekku er klyfjalest á ferð. Séra Brandur Tómasson er að flytja búferlum með skyldulið sitt norðan úr Hrútafirði suður um land og austur í Skaftártungu. Hann ætlar sér að freista þess að hefja nýtt líf á nýjum slóðum þar sem hann vonast til að sér farnist betur. Eitthvað af búslóð mun hann hafa tekið með en margt varð þó að skilja eftir. Á einum hestinum ruggar sinn kláfurinn hvorum megin. Upp úr öðrum kláfnum gægist lítill drengur, en upp úr hinum lítil telpa. Þó að ferðin gangi hægt þykir börnunum hún spennandi, enda er þetta er þeirra fyrsta ferðalag. Lestin silast áfram yfir landið, það er staldrað við og fólk og hestar hvílast, en síðan er lagt aftur af stað. Þannig gengur þetta fyrir sig aftur og aftur, en sveitirnar vestan lands og sunnan líða hjá eins og furðuveraldir, bæði ólíkar hver annari og einnig afar ólíkar heimaslóðunum. Allt í einu hrasar sá hesturinn sem börnin ber, og eitt augnablik er ekki annað að sjá en hann muni hrapa fram af gilbrúninni þar sem farið er um og farþegarnir muni þá láta lífið í urðinni fyrir neðan. Móðir þeirra biður heitt til guðs. Hún er bænheyrð og kraftaverkið gerist, klárinn nær jafnvægi og heldur áfram eins og ekkert hafi í skorizt. Forsjónin ætlar nefnilega systkinunum og leikfélögunum að eiga langt líf þó að hlutskipti þeirra verði afar ólíkt. Hann varð prestur og síðar prófastur í sinni sveit, en hún varð bóndakona og lifði í mikilli fátækt og basli alla sína ævi”.
Hefur hann eflaust vonast til að fjárhagurinn myndi að batna í hinu nýja brauði, enda yrði hann þar fjarri drykkjuvinum sínum. Ferð úr Hrútafirði í Skaftafellssýslu, yfir ótal óbrúaðar ár, var ekki smáræðis fyrirtæki kringum 1880. Presturinn og maddama Valgerður skildu tvær yngstu dætur sínar eftir hjá bróður hans, Jóni Tómassyni á Kollsá. Sömuleiðis lét prestur þar eftir skatthol sitt, sem náði frá gólfi til lofts og var hinn veglegasti gripur. En sú, sem honum var mest í mun að yrði um kyrrt í Hrútafirði þ.e. fátæktin, fylgdi honum dyggilega eftir alla hans tíð. Fyrsta búskaparárið að Ásum í Skaftártungu, féll ekki aðeins allur bústofn þeirra hjóna i harðindum, heldur reyndust nýir drykkjuvinir auðfundnir og fylltu fljótlega skarðið sem þeir gömlu skildu eftir sig.
Væri mark takandi á ritningargreininni sem segir að gjafmildum verði þúsundfalt aftur borgað, hefði séra Brandur orðið vellauðugur maður í lifanda lífi. Hann var mjög örlátur og til marks um það kom hann eitt sinni gangandi heim úr ferðalagi með hnakk sinn á bakinu. Hafði hann þá hitt einhvern sem hann taldi að þyrfti meira hesti en hann sjálfur og gaf honum sinn.
Grasið reyndist ekki grænna hinum megin við lækinn.
Það mun hafa verið komið fram á sumar þegar sr. Brandur kom austur. Þá var prestsetrið enn í byggingu, enda hafði verið prestslaust í Tungunni á annan áratug. Það var því ekki fyrr en vorið eftir 1881, sem hann gat hafið búskap að Ásum og festi þá kaup á nýjum búsmala. Ein kýr fylgdi þó staðnum en 40 ær fékk hann á leigu og 60 keypti hann með því að borga fyrir þær 600 kr. á þremur árum með 4% rentu.
Sumarið á eftir var með eindæmum mikið grasleysissumar og heyjaðist sáralítið í Ásum. Hann varð því að kaupa meginhlutann af fóðrunum og var allan veturinn gangandi því ekki gat hann haft reiðhestinn heima. Kúnni varð hann að koma fyrir og sá varð endirinn að prestur missti meginhlutann af fénu og líka talsvert af því sem á fóðrum var. Og nú rak hvert hallærisárið annað fram eftir áratugnum. Vetrarharðindi og vorkuldar, grasleysi og óþurrkar, basl og bágindi. Ómegðin var mikil en bústofninn enginn. Skuldheimtumenn gerðu síðan kröfur í litlar embættistekjur og kaupstaðarferðir voru ekki hollar efnahag þeirra, sem reyndu að gleyma erfiðleikum lífsins yfir staupi i Bakkabúð. Það var ein af ástæðum þess að efnahagur sr. Brands rétti aldrei við eins og vonir höfðu staðið til. Vínhneigðin var honum lítt viðráðanleg ástríða, þótt hann rækti embætti sitt af einstökum dugnaði og frábærum vaskleika.
Þessi löstur hans hefur eflaust verið ástæða þess að bindindismálum var hreyft á fyrsta héraðsfundinum sem hann sat í Vestur-Skaftafellsprófastsdæmi. Báru þeir sr. Oddgeir á Felli og sr. Hannes á Mýrum fram þá uppástungu að prestar í prófastsdæminu og sóknarnefndarmenn yrðu forgöngumenn að því að koma í veg fyrir óhóflega nautn áfengra drykkja. “Þessa uppástungu samþykkti fundurinn, en að skuldbinda nokkurn til að ganga í almennt bindindi var fundurinn hins vegar alfarið mótfallinn.
En þessi fundarsamþykkt kom sr. Brandi að litlu haldi í baráttunni við Bakkus. Dugðu einnig lítt vinsamlegar aðvaranir sóknarnefnda og föðurlegar áminningar biskups. En upp úr öllu þessu að því er virðist vonlausa stríði við ölhneigðina, gnæfir þó persóna sr. Brands.
“Hann var góðmennið sem í fátækt sinni gaf sóknarbörnum sínum eftir lögboðin gjöld, klerkurinn sem prédikaði af andríki og krafti, af hug og hjarta hinnar stórgáfuðu, breysku trúarhetju”, segir Stefán í Litla-Hvammi í endurminningum sínum.
Hann minnist fermingarföður síns af mikilli hrifningu og getur þess að hann hafi kynnst mörgum prestum á lífsleiðinni, en enginn þeirra komist nálægt sr. Brandi að mannkostum. Svo mikil hafi skyldurækni hans og ábyrgðartilfinningin verið, að þrátt fyrir drykkjuástríðuna vissi enginn til þess, að hann svo mikið sem dreypti á víni áður en hann gekk að prestverkum, hvort sem það var messugerð, skírn eða hjónavígsla sem átti að fara fram.
Síra Brandur Tómasson var prestur í Ásum á árabilinu 1880-1891, en auk þess þjónustaði hann önnur brauð í Vestur-Skaftatfellsprófastsdæmis sem hér segir:
í Meðallandi árin 1881-1884
í Álftaveri – 1881-1888
í Mýrdal — 1885-1886
í Meðallandi – 1885-1888.
Á þessum árum voru tvær kirkjur í Skaftártungu og fjórar í Mýrdalnum. Munu ekki aðrir prestar hafa haft erfiðari prestsþjónustu hér á landi en sr. Brandur hafði þau misseri sem hann þjónaði beggja vegna Mýrdalssands. Til að sýna hvernig þessi þjónusta var rækt, skal hér birt skrá yfir messur sr. Brands, frá trínitatis til aðventu 1885 og á útmánuðum 1886.
Hvað skuldar Brandur prestur hér?
Skaftfellingar virðast hafa fyrirgefið honum breyskleikann og það margsinnis. Eitt sinn sem oftar var hann staddur á Eyrarbakka sem var næsti kaupstaður við Ása, en fékk enga úttekt því reikningur hans í versluninni stóð mun verr en kaupmanni líkaði. Sóknarbörn hans þau er nærstödd voru vildu liðsinna sálusorgara sínum og gengu út fyrir búðina og réðu þar ráðum sínum. Sá sem var í forsvari fyrir hópnum gekk síðan inn og mælti stundarhátt: “Hvað skuldar Brandur prestur hér?” Kaupmaður nefndi töluna, en bændur höfðu þá gert samtök um að greiða upp skuldina svo prestur fengi úttekt eins og aðrir.
(Þannig kunna niðjar Brands söguna, en aðrir vilja láta hana gerast í Reykjavik og Daníel mágur hans á þá að hafa greitt skuldina).
Loforðið efnt.
Meðan sr. Brandur var enn í prestaskólanum í Reykjavík var það eitt sumar að hann var í kaupavinnu, að æskuvinur hans sem var bóndasonur að norðan bað hann um að jarða sig ef hann lifði hann. Brandur var skiljanlega ekki viss um hvort hann mundi lifa hann en játti þó bón vinar síns. Alllöngu síðar voru Brandi sem hafði þá tekið prestavígslu, veittir Ásar í Skaftártungu. Skrifaðist hann eftir það lengi á við vin sinn sem var orðinn stórbóndi fyrir norðan. En árin liðu og smátt og smátt dró úr bréfaskriftunum uns þau lögðust af. Þá var það vor eitt að beinagrind af karlmanni rak á fjöru Þykkvabæjarklausturs. Var beinagrindin óþekkjanleg, en við hana hékk ísaumað vaðmálsbelti með nafni mannsins sem enginn þar um slóðir kannaðist við. Um þetta leyti þjónaði séra Brandur Þykkvabæjarprestakalli ásamt Ásum og var honum tilkynnt um beinagrindina og fært beltið. Brá honum mjög þegar hann sá þar nafn æskuvinar síns. Um svipað leyti hafði hann frétt að hann hefði drukknað um veturinn og líkið ekki fundist. Jarðaði séra Brandur þá æskuvin sinn eins og hann hafði lofað.
Og hann bað fyrir guðshúsinu, söfnuðinum, Jóni og sjálfum sér.
Það rættist og sem spáð hafði verið að Meðallendingum héldist illa á prestum sínum þegar það gerðist að verið var að flytja prédikunarstóllinn sem tilheyrði kirkjunni í Langholti, en hann valt af hestinum og ofan í Skarðsá. Voru prestar þar jafnan stutt eftir það og oft prestlaust. Var þá brauðinu þjónað af nágrannaprestum og einn þeirra var sr. Brandur Tómasson í Ásum.
Jón nokkur Sverrisson sagði svo frá að þegar hann var um fermingu, þjónaði sr. Brandur í Langholtssókn. Hann sagði prest hafa verið góðan mann með lítil efni en stórt hjarta, tilþrifamikinn og skörulegan. Jón minnist þess að eitt sinn þegar Brandur kom í húsvitjun, stóð hann um stund úti fyrir bænum og kallaði síðan: “Hann síra Brandur vill koma inn”. Var þá skjótt til dyra gengið og prestur leiddur í bæinn. Jón var þá að læra kverið og kominn að 6. kaflanum sem var bæði langur og tornuminn og kvörtuðu foreldrar hans yfir því við prest hve illa lærdómurinn gengi. En prestur svaraði: “Verið þið alveg róleg. Þið skuluð ekki hafa áhyggjur af þessum dreng. Hann Jón litli spjarar sig”.
Eitt dimmt haustkvöld kom sr. Brandur að Grímsstöðum, þar sem foreldrar Jóns bjuggu þá. Hann var að koma frá því að skíra barn og bað um fylgd að Fjósakoti því þar ætlaði hann að gista. Fór Jón með honum, en prestur bað Jón segja sér þegar þeir væru komnir móts við kirkjuna sem Jón gerði. Fór þá sr. Brandur af baki, tók ofan hattinn og bað heitt og innilega fyrir guðshúsinu, söfnuðinum, Jóni og sjálfum sér.
Samskiptin við Mýrdælinga.
Um nokkurn tíma þjónaði séra Brandur Mýrdalsþingum auk síns eiginlega prestakalls. Mýrdælingar tóku honum illa því þeir vildu fá sinn eigin prest eins og áður hafði verið. Fyrsta sunnudag sem hann messaði þar mætti enginn til kirkju. Séra Brandur tók því með mestu ró, labbaði sér niður að Hvoli til hreppstjórans sem hann vissi harðastan í andstöðunni gegn sér og beiddist gistingar. Hún fékkst, en ekki var mikið haft við gestinn. Honum var vísað til svefns hjá börnunum, en hann tók því vel og sagði þeim sögur og ævintýri fram eftir kvöldinu. Morguninn eftir kvaddi prestur og þakkaði mikið fyrir sig en fór ekki langt, því hann gisti næstu nótt á bæ þar örskammt frá. Þannig fór hann um dalinn alla næstu vikuna, en talaði alls staðar mest við börnin. Næsta sunnudag messaði hann aftur í Mýrdal, en nú brá svo við að kirkjan var troðfull. Þurfti hann ekki að kvarta undan lélegri kirkjusókn Mýrdælinga eftir það.
Brandur var einlægur trúmaður og muna hafa verið margar sögur sagðar af trú hans þó flestar séu þær nú glataðar. Einhverju sinni hvessti mjög meðan Skaftfellingar voru á sjó og komust bátarnir ekki í land því að ógurlegir brimskaflar risu ógnarhátt við sendna ströndina. Uppi á sjávarkambinum stóð fjöldi fólks og horfði á hvernig eiginmenn og synir reyndu að brjótast til lands þegar séra Brand bar þarna að. Þegar hann sá hve tvísýnt var með lendingu og að bátarnir bjuggust til að snúa frá, bað hann alla viðstadda að krjúpa á kné og biðja með sér. Heit og innileg bænin steig upp frá litla hópnum á hinni kaldranalegu og eyðilegu strönd og kannski hefur hún komist í gegnum dimm óveðursskýin, því að skyndilega sló á báruna, skipin renndu upp á sandinn og engan sakaði.
En ölvaður sté Brandur aldrei í stólinn.
Allir, sem þekkja til staðhátta austur þar, vita hvert þrekvirki það hefur verið að rækja prestsþjónustu í Skaftárþingi á þessum tíma með þeim hætti sem sr. Brandur mun hafa gert. Eitt dæmi um það hve mikinn vaskleik prestur sýndi í starfi sínu, nefnir sr. Þórhallur Bjarnarson í Kirkjublaði sínu er hann minntist hans. Maður í Ásasókn bað prest að jarða fyrir sig á laugardegi, en messa var boðuð daginn eftir á Sólheimum. Sr. Brandur brást vel við beiðni mannsins, jarðsöng, skírði síðan barn á leiðinni og lagði eftir það á Mýrdalssand í náttmyrkri og vonskuveðri. Náði hann að Sólheimum til messugerðar í tæka tíð, en þetta var á þorranum. Talið var að beiðnin um jarðsetninguna hafi verið gerð af glettni við prest til að gera honum erfiðara með að rækja þjónustuna í Mýrdalnum. En hvað sem um það er að segja, kunnu sóknarbörn sr. Brands vel að meta kosti hans og báru til hans óblandna hlýju sakir hjartagæsku og ljúfmennsku. Og svo mikið er víst að hjálpsamir reyndust þeir honum og freistuðu að rétta við hag hans þótt lítt stoðaði.
Aðeins einu sinni mun hafa orðið messufall hjá séra Brandi sem herma má upp á hann. Var það daginn eftir að hann hélt brúðkaup Hallfríðar dóttur sinnar og Magnúsar Sigurðssonar, sem var þá vinnumaður í Ásum. Þau voru foreldrar Guðbrands Magnússonar sem lengi var forstjóri Áfengisverslunarinnar. Sjálfsagt hefur hinn fátæka og vínhneigða Ásaklerk síst af öllu órað fyrir því að dóttursonur hans yrði í fyllingu tímans eins konar æðsta ráð yfir öllu áfengi á Íslandi, en umræddan dag mun séra Brandur enn hafa verið all nokkuð ölvaður eftir veisluna og því ófær um að sinna prestverkum.
Ölvaður steig séra Brandur nefnilega aldrei í stólinn, enda hefði hann tæpast getað það, því vín gerði honum afar erfitt um mál.
Leiðarlok.
Síra Brandur Tómasson varð ekki gamall maður. Hann andaðist 54 ára á miðju sumri 1891. Það var á sunnudegi og þá hafði messa verið boðuð í Ásum sem varð eigi af, en fjöldi manns var þó þegar mættur til messunnar þegar andlátið bar að. Í kjölfarið var bú hans boðið upp til greiðslu skulda hans sem aldrei höfðu sagt skilið við hann í lifanda lífi og eftir það uppboð átti maddama Valgerður ekkert eftir nema fötin sin og börnin ef frá eru taldar tvær silfurskeiðar, skreyttar fögru hörpudiskamunstri. Skeiðarnar voru upphaflega tólf, og voru boðnar tvær krónur í þær allar. Sá sem bauð gaf ekkjunni kost á að kaupa þær aftur á sama verði, en hún sá sér ekki fært að taka nema tvær þeirra og eru þær enn í eigu niðja hennar. Hún átti nú ekki annan kost en ferðast aftur yfir fjöll og heiðar heim í Hrútafjörð Tvö stjúpbörn hennar ílentust í Skaftafellssýslu, en fjögur fóru með henni. Þau Guðrún og Jón, sem verið höfðu í kláfunum fáeinum árum áður, svo og tvö yngri sem höfðu fæðst að Ásum.
Snemmsumars árið 2020 fór ég í eins konar pílagrímsleiðangur þar sem tilgangurinn var að leita að legstað langalangafa míns. Þá hafði ég takmarkaðar upplýsingar um hvar hann væri að finna, en leitaði fyrst að kirkjunni sem garðurinn var kenndur við en fann hana auðvitað ekki þar sem hún hafði verið afhelguð og síðan rifin fyrir mörgum áratugum síðan. Ég leitaði í Skaftártungu, Landbroti og Meðallandi, en snéri aftur án þess að nokkur árangur yrði af þeirri ferð. Ég aflaði mér því frekari upplýsinga og gerði aðra tilraun síðar sama ár og í þetta skiptið hafði ég heppnina með mér. Helena systir mín gat gefið mér greinargóðar upplýsingar um hvar ég skyldi leita því hún hafði áður fundið staðinn og bætti því við að leiðið og þá um leið legsteininn væri að finna undir tré rétt innan við sáluhliðið. Gertrud Hjálmarsson sem áður var gift föður mínum sagði mér að „strákarnir“ og þá átti hún við föðurafa minn og bræður hans, hefðu farið austur með steininn fyrir mörgum áratugum síðan. Í þetta seinna skipti gekk allt eftir, ég fann steininn undir trénu og dvaldi þarna í blíðviðrinu góðan dagspart. Það er engu logið upp á sveitina þarna að hún er gríðarlega falleg og ekki skemmir að í góðu veðri blasa við Lómagnúpur og Öræfajökull, þar sem Hvannadalshnúk ber við himin.
Drengurinn sem gægðist upp úr kláfnum forðum á leiðinni suður yfir heiðar hét Jón Brandsson.
Hann var fæddur að Prestbakka í Hrútafirði 24. mars 1875. Fimm ára að aldri flytur hann með foreldrum sínum austur að Ásum í Skaftártungum þar sem fjölskyldan býr næstu 12 árin, eða þar til faðir hans andast og móðir hans ásamt börnum sínum flytur á fornar slóðir þar sem flest skyldmenni þeirra bjuggu. Séra Jón minntist oft dvalar sinnar í Ásum og náttúrufegurðarinnar þar syðra. Um það bil sem hann flutti heim í átthaga sína, hóf hann nám í Lærða skólanum, varð stúdent 1899 og tók guðfræðipróf 1903. Hann dvaldi eftir það í eitt ár á Hólmavík og starfaði þá við verzlunarstörf. Þegar Arnór prestur Árnason lét af embætti í Tröllatunguprestakalli, sótti Jón Brandsson um embættið og fékk það þar sem hann var eini umsækjandinn. Hann var síðan vígður um haustið 1904.
Presturinn og guðshúsið.
Í minningargrein um séra Jón sem Guðbrandur Benediktsson ritar í Morgunblaðið árið 1959, tengir hann saman persónu Jóns og kirkjuna á Kollafjarðarnesi sem er ekkert skrýtið, því þau eru svo sannarlega tengd órjúfanlegum böndum.
“Kirkjan á Kollafjarðarnesi er reist á traustum blágrýtiskastala, þar er og hátt til lofts og vítt til veggja. En í þöglu kyrru umhverfi sínu, tign sinni og mjúkum línum, bendir hún sjáandanum til þeirra heima þar sem grunnurinn er enn traustari og viðsýnið enn meira.
Kollafjarðarneskirkja má teljast minnisvarði hins nýlátna prestaöldungs séra Jóns Brandssonar.
Á fyrstu prestskaparárum sínum í Tröllatunguprestakalli og fyrir hans atbeina var kirkja byggð á Kollafjarðarnesi og þar með sameinaðar Fells- og Tröllatungukirkjur með þvi að þá var Kollafjarðarnes gjört að prestsetri. Séra Jón Brandsson vígist til Tröllatunguprestakalls árið 1904 tæplega þrítugur að aldri, en þar höfðu forfeður hans verið prestar í um 70 ár, þeir feðgar séra Hjálmar Þorsteinsson og Björn sonur hans. Fyrstu dvalarár sín í prestakallinu átti séra Jón heima á Broddanesi, en vorið 1908 settist hann að á Kollafjarðarnesi sem eins og að framan getur var lögákveðið prestsetur. Næsta ár var svo kirkjan byggð þar og er hún því 50 ára nú í ár. í þessu musteri sínu og safnaðarins hafði hann unnið flest hin kirkjulegu störf, flutt söfnuði sínum í gleði hans og sorg boðskap og blessun þess máttar er alls staðar ræður og ríkir”.
Áður en séra Jón gerðist prestur í Kollafjarðarnesi hafði ríkt nokkur ófriður í Tröllatungu og Fellssókn, en flestir bændur í fyrrnefndu sókninni höfðu þá leyst sóknarbönd við prest sinn séra Arnór Árnason og tekið sér prestinn á Stað fyrir kjörprest.
Með tilkomu hins unga prests voru sóknirnar ekki aðeins sameinaðar, heldur var aðalkirkjustaðurinn færður frá Felli í Kollafirði og úr Tröllatungu að Kollafjarðarnesi í hina nýju kirkju og voru samstarfserfiðleikar safnaðarins og hirðis hans þar með úr sögunni.
Ekki er vitað til að í Kollafjarðarnesi hafi staðið bygging helguð kristinni trú fyrr en kirkjan var byggð og ekki heldur eftir að séra Jón lét af prestskap, en hún varð 109 ára á þessu ári.
Mannasættir, fjölskyldufaðir, sálusorgari, þjónn og embættismaður.
Með dyggri aðstoð góðra manna gekk séra Jóni fljótt og vel að sáttum innan safnaðanna og var þjónandi prestur á Kollafjarðarnesi fram til 1950 þegar hann lét af prestsskap fyrir aldurs sakir og hafði þá verið prófastur í 30 ár. Honum hefur verið lýst sem hlédrægum manni sem vildi lítt láta á sér bera, en ákaflega fastur á skoðunum sínum. Þéttum á velli og þéttum í lund, jafnt í kirkju sem hversdagslega. Rökföstum og kveðjuhandtakið hlýtt og innilegt.
Séra Jón hóf búskap á Kollafjarðarnesi um vorið 1908 og gekk þá að eiga heitmey sína Guðnýju Magnúsdóttir bónda að Miðhúsum í Hrútafirði. í Kollafjarðarnesi voru þau í 43 ár, eða til 1951, en hann var þjónandi prestur í heil 44 ár.
Síðasta bókabrennan á Ströndum.
Séra Jón var rökfastur eins og áður sagði og hafði mjög fastmótaðar skoðanir sem mótuðust af lífsviðhorfi hans, starfi og köllun. Ekki er það heldur alveg útilokað með öllu að eilítið hafi stundum blandast saman pólitíkin og guðfræðin.
Eitt sinn spurðist það út um sveitir að ungt og efnilegt skáld úr Dölunum, Jóhannes Bjarni Jónasson væri í þann vegin að senda frá sér nýtt efni. Jóhannes Bjarni sem hafði áður gefið út nokkrar ljóðabækur sem allar höfðu fengið góðar viðtökur, hugðist nú hasla sér völl á nýjum völlum skáldagyðjunnar og að þessu sinni var von á skáldsögu frá þessu upprennandi skáldi.
Í hreppnum mun hafa verið til svolítill vísir að bókasafni sem vistaður var á fáeinum hillum í forstofuherbergi, sumir segja hjá hreppstjóra. Fyrir þá aura sem inn komu vegna útlána, voru svo keyptar nokkrar bækur á ári sem voru þá lesnar nánast upp til agna af íbúum hreppsins.
Jón var einn þeirra sem beið útkomu bókarinnar og þegar hún kom loksins út, var hann einna fyrstur til þess að fá hana lánaða til aflestrar.
Nokkur tími leið og prestur skilaði ekki bókinni, en aðrir sveitungarnir spurðu mikið um hana.
Og enn leið og beið án þess að bókin kæmi aftur í hús, og þar kom að haft var samband við sérann og hann spurður hvernig lesturinn gengi.
“Já bókin sú” svaraði hann, “ég náttúrulega brenndi hana”.
Presur hafði eftir lestur hennar talið allt of margt í henni vera lítt uppbyggjandi efni og geta jafnvel haft neikvæð áhrif á söfnuðinn og skoðanir hans. Hann var nú einu sinni sálnahirðirinn sem hafði þann starfa að hlú sem best að hinni andlegu hlið síns fólks.
Þetta álit Jóns voru sveitungar hans ekki fyllilega sáttir við og fór svo að prestur var krafinn um andvirði bókarinnar sem hann mun hafa innt af hendi með semingi. Nýtt eintak var þá keypt sem var auðvitað lesið af enn meiri athygli og jafnvel áfergju en ella hefði verið gert.
Þess má geta að unga skáldið úr Dölunum, Jóhannes Bjarni Jónasson tók sér nafnið Jóhannes úr Kötlum.
Um samskipti við biskupa.
Séra Jón var líka mjög alþýðlegur maður. Eitt sótti hann prestastefnu til Reykjavíkur og bjó þá hjá Ragnheiði dóttur sinni í Skipasundinu meðan hann dvaldi syðra. Þaðan tók hann strætisvagn til fundarins, en því hafði biskup spurnir af og líkaði stórilla. Hann tók Jón á eintal og fann að ferðamátanum við hann sem hann taldi ekki sæma virðingu stéttarinnar. Prestar ættu að koma akandi á bíl eða jafnvel gangandi frekar en að blanda of miklu geði við alls konar fólk sem væri eins misjafnt og það væri margt. Jón svaraði því þá til að hann teldi að best færi á því að prestar væru í nánum tengslum við söfnuði sína en forðuðust þá ekki.
Öðru sinni var Jón staddur á prestastefnu og var þá verið að minnast biskups sem var nýlega látinn. Að lokinni langri lofræðu voru viðstaddir beðnir um að standa á fætur og lúta höfði í virðingarskyni við hann.
Allir stóðu þá upp nema Jón sem sat sem fastast og horfði beint fram, en nokkur kliður myndaðist í salnum í kjölfarið. Jón var auðvitað spurður að því hverju sætti að framkoma hans væri með slíkum ólíkindum.
Hann svaraði því þá til að hann hefði aldrei getað borið nokkra virðingu fyrir umræddum biskupi sem hefði ekkert batnað þótt hann væri nú dauður.
Eitt sinn var biskup að vísitera á Ströndum og kom þá við á Kollafjarðarnesi. Þegar hann fór þaðan varð prestur honum samferða áleiðis því hann átti erindi á bæ þar skammt frá. Á leiðinni þangað gekk kona nokkur í veg fyrir ferðalangana og bað Jón að taka fyrir sig skírnarkjól sem hún hafði fengið lánaðan og koma honum til eiganda síns á bæ sem hann ætti leið hjá í bakaleiðinni. Prestur taldi það lítið mál og tók við kjólnum. Þetta líkaði biskupi ekki alls kostar vel og vandaði um fyrir Jóni.
“Vér eigum ekki að koma alþýðubændum upp á að nota oss sem sendisveina”.
Jón svaraði því þá til að þetta væri góð kona sem ætti allt gott skilið og málið þar með endanlega afgreitt af hans hálfu.
Biskup átti eitt sinn leið um og kom þá að Kollafjarðarnesi eins og ráð hafði verið fyrir gert, en mun hafa verið öllu fyrr á ferðinni en áætlað hafði verið. Prestur var ekki heima við og ekki hafði verið byrjað að undirbúa komu hins tigna gest í mat og drykk, en þó var nýbúið að baka firnin öll af rúgbrauði og nóg var til af fiski. Guðrún Magnúsdóttir systir Guðnýjar konu Jóns var heima við og reyndi að bjarga málum sem hún frekast gat og tíndi eitt og annað til úr búri ásamt soðningunni og rúgbrauðinu sem biskup gerði hin bestu skil.
Biskup mun hafa verið fámáll meðan hann dvaldi við, en þegar hann var farinn varð henni að orði að “nú ætti þó að heyrast í biskupi”.
Guðrúnu mun hafa þótt miður að geta ekki gefið biskupi og föruneyti hans eitthvað merkilegra og staðbetra en fisk, en síðar spurðist að biskup hefði haft orð á hvað það hefði verið mikil og góð tilbreyting að koma að Kollafjarðarnesi og fá þar fiskmeti eftir allar stórsteikurnar sem fram hefðu verið bornar á öllum hinum stöðunum sem hann hefði haft viðdvöl á.
Kýrnar frá Hvalsá.
Séra Jón mun ekki hafa haft verulega afskipti af búrekstrinum, enda hélt hann alla tíð bæði vinnumenn og vinnukonur á Kollafjarðarnesi. Eitt sinn hafði hann átt erindi til Hólmavíkur, en þá var ekki tekið að myndast þorp á þeim stað.
Í bakaleiðinni fer hann fram hjá Hvalsá sem er næsti bær við Kollafjarðarnes og sér hann þá að kýr eru á beit milli bæjanna. Degi var tekið að halla og stutt í mjaltir. Þykir Jóni þá upplagt að reka þær með sér heim á leið þar sem hann er hvort eð er á sömu leið og þær. Gengur reksturinn ekkert sérlega vel þrátt fyrir að leiðin sé stutt, en að endingu eru þær komnar heim að bænum. Kemur þá vinnumaður út og spyr hverju það sæti að kýrnar frá Hvalsá séu nú komnar að fjósinu á Nesi.
Að lokum.
Þeim hjónum Jóni og Guðnýju varð níu barna auðið en eitt lést í bernsku.
Kollafjarðarnesheimilið var ávallt fjölmennt, einkum þó á fyrri árum og mun þá hafa þurft að gæta mikillar hagsýni í rekstri þess.
Jón sat í sýslunefnd Kirkjubólshrepps um árabil og einnig í hreppsnefnd, var formaður skólanefndar og sat í fasteignamatsnefnd Strandasýslu. Hann ásamt Guðjóni Guðlaugssyni alþingismanni lögðu grundvöllinn að mati fasteigna í sýslunni sem enn er miðað við.
Öll þau verkefni sem honum voru falin, innti hann af hendi með sérstakri vandvirkni, samviskusemi og réttsýni og er sagt að hann hafi haft einróma traust sóknarbarna sinna jafnt sem yfirboðara.
Þegar séra Jón Brandsson prófastur á Kollafjarðarnesi lét af embætti um vorið 1951, var Kollafjarðarsókn lögð undir Staðarprestskall í Steingrímsfirði,
Séra Jón var heilsuhraustur fram til sjötugs, en upp frá því fór hann að kenna þess sjúkdóms sem dró hann til dauða árið 1959.
Langafi minn séra Jón Brandsson hvílir í Fossvogskirkjugarði í Reykjavík.
Tekið saman af Leó R. Ólasyni.
Heimildir: Tíminn frá 1967, Lesbók Morgunblaðsins frá 1967, sr. Sigurður Ægisson, DV 2000 – Guðfinnur Finnbogason, Morgunblaðið 1959 – Guðbrandur Benediktsson, NN, Sæunn Óladóttir systir mín og Sigurður Hjálmarsson föðurbróðir minn.
