Mikil vitundarvakning hefur verið á málaflokki um vernd í hafi, meðal annars vegna frumsýningar á nýrri mynd með Sir David Attenborough, Ocean. Þar er meðal annars fjallað um nauðsyn verndarsvæða og áhrif af botnvörpuveiðum.
Við Ísland eru nú þegar þó nokkrar svæðalokanir þar sem veiðar með botnvörpu eru bannaðar. Í upphafi var þessum svæðalokunum aðallega beitt til að vernda ungviði og smáfisk en síðastliðinn áratug eða svo hefur svæðum verið lokað oftar í þeim tilgangi að vernda botnvistkerfi í heild sinni. Vinna við kortlagningu viðkvæmra vistkerfa og líffræðilegrar fjölbreytni hefur verið mikilvæg í ákvarðanatöku um verndun búsvæða. Í kjölfar þeirrar vinnu hafa viðkvæm svæði verið vernduð, meðal annars kóralsvæði, svampasvæði og neðansjávarhverasvæði þar sem allar veiðar eru bannaðar nema veiðar á uppsjávarfiski með flotvörpu og hringnót (1. Mynd). Auk þess er bannað skv. lögum um veiðar í fiskveiðilandhelginni, að nota fiskibotnvörpu á svæðum innan 3 sjómílna við Suðurströndina og 12 mílur út af Norðurlandi.
Finna má upplýsingar um friðuð svæði á „Hafsjá“ á vef stofnunarinnar hér og upplýsingar um veiðiálag má finna hér.
Hafrannsóknastofnun vinnur að frekari áætlunum um aukin verndarsvæði í hafi út frá vísindalegri nálgun og rannsóknum. Rík þörf er á rannsóknum af þessu tagi þar sem Ísland er aðili að samningi Sameinuðu þjóðanna um vernd líffræðilegsfjölbreytileika og hefur skuldbundið sig til að vernda 30% af landi, ferskvatni og hafi fyrir 2030.
Hafrannsóknastofnun hefur um hríð unnið með atvinnuvegaráðuneytinu við mótun stefnu varðandi verndun viðkvæmra botnvistkerfa. Umfjöllun um vernd viðkvæmra botnvistkerfa innan svæða sem höfðu verið lokuð fyrir botnveiðum, að hluta eða alveg, í meira en áratug má meðal annars finna í skýrslu um „Friðuð svæði innan landhelgi Íslands“ (HV 2021-49).
Markmiðið var að skrá fyrirliggjandi þekkingu á svæðunum, eða skort á þekkingu, og ræða vísindaleg rök sem gætu legið fyrir því að loka þessum svæðum varanlega til verndar viðkvæmra eða lítt raskaðra vistkerfa á hafsbotninum og/eða nytjastofna á Íslandsmiðum. Fyrir liggur einnig samantekt upplýsinga er varða viðkvæm botnvistkerfi, einkennistegundir og nálgun við mat á umtalsverðum neikvæðum áhrifum af völdum veiða. Auk þess sem fótspor botnveiðarfæra var tekið saman, ásamt yfirliti yfir dreifingu veiða með mismunandi veiðarfærum (HV 2021-50).
Á síðasta ári tók Hafrannsóknastofnun þátt vinnu stýrihóps sem Matvælaráðherra skipaði 2023 um vernd hafsvæða, og skilaði hópurinn af sér skýrslunni „Mat á núverandi reglugerðum með tilliti til annarrar virkrar svæðisverndar“ (HV 2024-45). Vinnan snéri að því að meta fyrirliggjandi reglugerðasvæði og hvort þau gætu fallið undir svokölluð svæði með aðra virka svæðisvernd (e. OECMs). Tekin voru saman fyrirliggjandi gögn innan svæðanna, s.s. líffræðileg gögn og botnmælingar, auk gagna um álag og nýtingu. Mat á því hvort reglugerðirnar uppfylli grunnskilyrði sem önnur virk verndarsvæði fylgdi leiðbeiningum Samningsins um líffræðilega fjölbreytni (CBD 2018).
Um þessar mundir eru stór evrópuverkefni unnin á stofnuninni sem snúa að málaflokknum. Verkefnið BioProtect snýst um að þróa aðferðafræði og tæknilegar lausnir til að auðvelda ákvarðanatöku um auðlindanýtingu eða verndun hafsvæða. Verkefnið REDRESS miðar að virkri endurreisn vistkerfa í djúpsjó, meðal annars kóralsvæða og verkefnið B-USEFUL miðar að því að þróa notendamiðaðar lausnir til að bæta eftirlit og stjórnun á líffræðilegri fjölbreytni og vistkerfisþjónustu í viðkvæmum hafsvæðum Evrópu.
Í gegnum tíðina hefur ígrunduð vinna verið unnin á Hafrannsóknastofnun við að sinna þessum mikilvæga málaflokki og hefur hún fengið meira vægi á undanförnum árum, m.a. sem hluti af átaksverkefnum stofnunarinnar. Stærð svæða sem lokað hefur verið í þeim tilgangi að vernda botnvistkerfi í heild sinni nemur um 1.6% af efnahagslögsögunni, en ef miðað er við svæði undir 1000 m og eru undir álagi vegna veiða er það um 3.9%. Mikilvægt er að áfram verði lögð áhersla á vinnuna svo Ísland standi við skuldbindingar sínar í málaflokknum.
Sjá nánar hér:
CBD. (2018). Decision Adopted by the Conference of the Parties to the Convention on Biological Diversity. Sharm El-Sheikh, Egypt, 17–29 November 2018. COP 14, Decision 14/8. Protected areas and other effective area-based conservation measures. 19 pp. Sjá hér.
Friðuð svæði innan landhelgi Íslands og viðkvæm vistkerfi. HV 2021-49, HV 2021-49
Vernd viðkvæmra botnvistskerfa. Samantekt upplýsinga og mat á fimm þáttum er varða viðkvæm botnvistkerfi fyrir atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytið, HV 2021-50
Vernd viðkvæmra botnvistskerfa. Samantekt upplýsinga og mat á fimm þáttum er varða viðkvæm botnvistkerfi fyrir atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytið, HV 2024-45
Mynd/af vefsíðu Hafrannsóknastofnunar
