Ég hef sennilega þótt afar undarlegur unglingur. Ég notaði hluta fermingarpeninganna minna til að kaupa Lingaphone-námskeið í Rússnensku og lá svo yfir því löngum stundum; æfði mig í að spyrja hvar salernið væri og hvar sporvagninn stoppaði. Maður varð að láta sem maður væri frostbitinn og dofinn í vöngum, láta orðin myndast í hóstakirtlunum eða efst í brjóstinu, til að framburðurinn yrði sannfærandi. Jablaka: Epli; Kníga: Bók; Morosnóe: Rjómaís.
Letrið virtist eins og rúnir við fyrstu sýn, en svo sá maður að í flestum tilfellum var aðeins búið að víxla táknum, þá var lítið mál að lesa. P var R, X var H og C var S. Esshljóðin voru þarna fyrirferðamest og áttu þau flest tákn fyrir misjöfn blæbrigði þessa hljóðs. R í spegilskrift var Ja og N í spegilskrift var Í og H var N. Svo var Grískum bókstöfum hrært þarna saman við eins og Lamda, Gamma og Pí. Þetta var einskonar dulmál á að líta. Ég hafði oft gert dulmál fyrir leynifélögin okkar strákanna. Svarta Höndin átti sitt og Silfurkúpan annað, svo þetta var ekki algerlega framandi fyrir mér..
Þetta var skemmtileg stúdía, en ég hef ekki hugmynd um hvers vegna þetta fangaði áhuga minn. Líklegast var þó að Nágranni minn Helgi, hafi haft áhrif þar á. Hann var mikill kommi og prófessor í fornslavneskum sögnum, giftur Rússneskri konu, henni Dínu og kenndi við menntaskólann. Ég hafði fengið ævintýraplötuna Brémenskí Músikantí lánaða hjá honum og reyndi að ráða í hvað sagt var í söngvunum. Gítarogí, Ibbítúk-voru greinilega gítar og hani. Helgi og pabbi rifust stundum um kommúnismann yfir glasi og var oft fjör í því karpi, hnefar í borðum og hoppandi glös, þó sérstaklega ef Jón Baldvin var með. Hann bjó jú í sama húsi og Helgi auk Guðjóns Friðrikssonar Reykjavíkursagnfræðings. Gáfur þessara manna heilluðu mig. Heimsborgarabragurinn og leðurbættu flauelsjakkarnir, pípurnar og eiginleikar þeirra til að glíma við lífið í stærra samhengi en laut að veðri og fiskveiðum, fyllti mig löngun til að kanna andans víðfeðmu lendur.
Ekki hafði ég nokkurn grun um að þessi lærdómur myndi nýtast mér, hvað þá aðeins ári síðar. Þetta var eins og einhverskonar forvitrun. Bárður frændi minn og Einar æskufélagi minn, sem voru árinu eldri, fóru í siglingu með Hofsjökli og sögðu mikil ævintýri af sér þegar heim kom. Ég vildi reyna þetta líka og munstraði mig á Lagarfoss gamla, sem var miðbyggður kláfur með stórum strompi eins og skipin í Tinnabókunum. Hann var orðinn gamall og úreltur; hnoðaður saman en ekki rafsoðinn. Skip af sömu kynslóð og gamli Gullfoss.
Það vakti undarlegan fiðring í maganum að sjá Ísland sökkva í kjölsogið. Eftirvænting, söknuður, óvissa. Ég hafði aldrei út fyrir landsteinana komið. Ekki lengra en að stikla út á steina í flæðarmálinu heima. Fjölskyldan hafði jú farið til Mallorca, en ég kaus að vera heima og fann enga freistingu í því að upplifa það sama og allir aðrir höfðu upplifað. Grísaveisla, sangría, matareitrun og hellaferðir. Ó, nei, ekki hugsuðurinn ég. Ég fyrirleit alla slíka hjarðhegðun og kúldraðist í forinni heima, hlúði að fyrstu spírum alkóhólismans og samdi ljóð um tilgangsleysi allra hluta.
Ég var smyrjari í vél ásamt Dodda nokkrum. Við urðum bestu kunningjar og skottuðumst með koppafeiti um vélarúmið og smurðum á koppa eða bensínþrifum vélarhluti. Það var mikilfenglegt þarna niðri. Risastórir strokkar og sveifar sem bulluðu og sprautuðu olíu um allt. Ég trúði varla stærðinni á þessu. Við skautuðum fram og aftur um stálgólfin eins og skautahlauparar þegar veltingurinn var sem mestur og vorum alsælir með starfið. Lagarfoss var stéttskipt skip með afbrigðum. Við Doddi vorum með sér messagutta, sem þjónaði okkur tveim til borðs. Svo var vélamessi fyrir vélstjóra, yfirmannamessi, hásetamessi, restrasjón og sér “Pláss” fyrir skipstjóra og fyrsta vélstjóra. Það var ríkmannlegur salur, sem hefði getað rúmað alla áhöfnina. Þar höfðu þeir þjónustustúlku og svo höfðu þeir þernu að auki, til að þrífa undan sér. Lagginn var líka farþegaskip því þar voru nokkrir farþegaklefar, en aldrei man ég þó eftir farþega um borð. Það var víst liðin tíð að spjátrungar, menntamenn og skáld sigldu með fragtskipum á milli landa.
Þeir sem lægst voru settir, sváfu aftur í “hundakofa”, sem var smályfting aftast á skipinu, með eins manns klefum, sem fullir voru af kakkalökkum, svo það snarkaði undan fótum manns ef maður gleymdi að kveikja ljósið áður en farið var úr koju.
Fyrsti áfangastaðurinn var Múrmansk. Nyrsta nárassgat, sem siglt var til. Það var hálfgert sjokk að koma þangað. Maður sá reykjarmökkinn yfir borginni löngu áður en hún kom í ljós. Meðfram innsiglingunni voru sokkin skip og afvelta kafbátar frá heimstyrjöldinni eins og þarna hafi orðið stórorrusta. Þetta var eins og að sigla inn í fordyri helvítis. Gamlir kafbátar voru enn að dugga um höfnina og allar manneskjur voru dúðaðar í sömu langsaumuðu gráu vattflíkurnar, hnípnar og gleðisnauðar að sjá. Ég minnist þess ekki að hafa séð nokkurn mann brosa í þessari borg. Þarna var enga sögu að sjá, aðeins grængráar blokkir meðfram breiðstrætum, sem skáru borgina í einangruð hverfi, ekki ólíkt austurborg Reykjavíkur. Enga aðra borg hef ég séð minna meira á Múrmansk, hvað skipulag varðar.
Það voru þó fáir bílar þarna. Aðalega risastórir trukkar með seglyfirbreiðslum og dapurlegir strætisvagnar með gormhlykk í miðju. Einn og einn Rússajeppi skottaðist hjá eða Moskowitch með dularfullum mönnum í leðurhöttum. Yfirleitt voru þeir fullsetnir eins og að glæpafjölskylda í gamanmynd væri í sunnudagsbíltúr. Í allri þessari stóru borg sást nánast enginn fótgangandi. Flestir voru hermenn með kaskeiti, sem voru fáránlega stór og ýkjuleg eins og í farsa eftir Daríó Fó. Frostið smeygði sínum köldu krumlum inn að beini og vonleysið fyllti lungu manns í hverjum andardrætti. Þetta var hið sannkallaða helvíti. Og það var frost í helvíti, það get ég borið.
Vænisýki kaldastríðsins var alsráðandi þarna og fólk fór undan í flæmingi ef maður yrti á það á ensku. Þetta var höfuðborg óttans og niðurlægingarinnar. Við skipuðum upp freðnum fiskblokkum . Ef kassi datt í sundur, þá hvarf hann á augabragði inn á kvið verkamannanna. Við máttum ekki fara með myndavélar í land og hermenn tóku passann af okkur í skiptum fyrir sérstakan landgöngupassa. Ekkert var hægt að fara nema á sjómannaheimilið og þar gátum við drukkið vestrænar veigar án þess að vera spurðir um aldur. Þarna ægði saman rumpulýð af öllum þjóðernum. “Jú from Æland? Me from Æland too, Christmas Æland. Captain Cook. Yes?”
Þarna var ég tekinn afsíðis af alvörugefnum manni, sem vildi fræða mig um Lenín og hina stórkostlegu byltingu. Hann gaf mér fullt af bókum um hamingjulandið, en eitthvað tómahljóð var í sannfæringu hans. Orð hans voru líka í hrópandi mótsögn við það sem fyrir augu bar. Ég skildi ekki kommúnisma frekar en Krúsjoff, en í ævisögu sonar hans er sagt að Krússjoff hafi aldrei getað útskýrt þessa hugmyndafræði fyrir syni sínum og farið undan á flæmingi er hann var spurður. Allt var vont í Rússlandi nema heitt brauðið, sem við fengum um borð. Af því var sterkt gerbragð en það var gott svona heitt og ferskt. Súkkulaðið var eins og kakó steypt í tólg, límonaðið smakkaðist eins og safi af niðursoðnum perum og sígaretturnar höfðu sæta angan sem minnti á blöndu af súrheyi, brunnu gúmmíi og táfýlu. Allt Rússland bar þennan sætsúra, velgjukennda fnyk.
Utan við sjómannaheimilið voru “Bísarnir”. Það voru svartamarkaðsbraskarar, sem vildu kaupa Ameríkanskí sígarettskí, Tjúíng gömm og munað eins og gamlar gallabuxur, skó, varaliti. Sumir voru svo djarfir að spyrja um vestræna tónlist með mikilli leynd. “Jú xeve Júría Xeep? Easy living, yes?” Þetta voru miklir töffarar á sína landsvísu en Guð minn góður hvað okkur fannst þeir sorglega hallærislegir í allt of stuttum gallabuxum, slitnum bítlaskóm og leðurjökkum, sem stóðu þeim á beini. Lögreglan sveimaði þarna í kring á gulum og bláum Rússajeppum en lét þessa verslun að mestu óáreitta. Óttinn leyndi sér þó ekki hjá bísunum og stundum hurfu þeir sí svona eins og jörðin hafi gleypt þá. Lögreglan reyndi stundum að leggja fyrir okkur snörur. Eitt sinn stoppuðu þeir okkur og spurðu: “Pornógrafía?” Við könnuðumst ekkert við slíkt. Þá drógu þeir upp snjáða mynd af konu í sundbol með höndina eggjandi aftur fyrir hnakka. Þetta var ekki ólíkt ilmspjöldunum, sem svo lengi voru hvimleið í leigubílum hér. Við gátum ekki annað en brosað. “No pornografía, sorry.” Þetta spjald var sennilega opinber tálbeita, sem þeim var úthlutað frá flokkstjórninni til að stemma stigu við vestrænni úrkynjun í þessari háborg menningarinnar í norðri.
Ég var feginn þegar Múrmansk hvarf aftur í mengunarmistrið og íshafið blasti við stafni. Mér var ljóst í mínum unga huga að hér hafði verið framinn stórfenglegur glæpur. Byltingin, sem raupsamir sparikommar uppi á Íslandi rómuðu í söngvum sínum, gaf engin fyrirheit um slíkar hörmungar. “Sjá roðann í austri!” Sungu þeir í blindri fáfræði. Það var augljóst á öllu að þeir höfðu annað hvort ekki komið til Sovétríkjanna, eða þá að þeir höfðu verið teknir í sightseeing að hætti flokkselítunnar og setið veislur Nómenkladíunnar, sem var viðurkennd forréttindastétt.
Það að taka eignarétt af fólki varð til þess að drepa lífsvilja þess og áhuga til vaxtar. Marx og Engels höfðu gert regin feil í hugmyndafræði sinni þar. Það er með öllu óskiljanlegt hvernig þessi menntuðu gáfumenni gátu ímyndað sér að hægt væri að afnema einstaklingseðlið, persónufrelsið og steypa fólk í eitt allsherjarmót vélrænna þegna, með hugmyndafræðilegu pennastriki. Það sást í dauðum augnaráðum fólksins í Múrmansk. Þessir Gyðinglegu dekurdrengir frá þýskalandi, sem sáu fyrir sér nýja herleiðingu heimsins til hins fyrirheitna lands samneyslunnar, höfðu vogað sér í menntahroka sínum og sjálfhverfu að það væri vert að láta á slíkar hugmyndir reyna án tillits til fórnarkostnaðar samborgara sinna. Þeir eiga alla mína fyrirlitningu skilið.
Að vísu var kommúnisminn skrumskældur í Sovétríkjunum eins og allstaðar annarstaðar. Það þýðir ekki, eins og margir segja, að þetta sé góð hugsjón í raun, væri henni fylgt í hörgul. Það er aumkunarverð fáfræði. Skrumskælingin átti sér stað vegna þess að það var ekki hægt að fylgja henni í hörgul. Hugsjónin fól í sér grundvallar yfirsjón, sem er hið óútreiknanlega mannlega eðli. Fyrir það létu 50 milljónir manna lífið í Sovétríkjunum einum og eru enn að deyja í dag.
Framhald þessarar sögu birti ég svo síðar.
